Neyanan isko mitataht nesosap kih takisocik oki 5 - 12 / Yeyikohk Kinwes = Kaié:ri niwaterátstha shakotirihonnién:nis ne 60 nikahseriiè:take’ nikarì:wes
“Né: 1972 shiiohserò:ten, Indian Control of Indian Education onthó:ri’ tsi ronwatiien’okón:’a tánon’ kanakeráhsera enthonnónhton’. Né: kén:ton shés tsi kwah tokén:’a aiakwarihwaní:rate’ tsi nahò:ten tánon’ tsi ní:ioht tsi akwé:kon ahontéweienhste’. Shé:kon árokhe tho niió:re teionkwaiená:’on. Shé:kon ionkwaio’tátie tsi nahò:ten ó:nen rotirihwahserón:ni ákte nón:we. Shé:kon ionkwakwenionhátie. Shé:kon iakwate’niénhtha aiakwaríhsi’ tsi naho’tèn:shon kwah ionkwaio’tá:tis.”
Tsi ó:nen 10 niiohserá:ke wahateweienhstà:na’ ne Karihwakè:ron Tim Thompson, ia’thorihwaién:ta’se’ ahatoríhsen’ tsi ratewiénhstha.
Iah tesharihwanòn:weskwe tsi nahò:ten teiotonhontsohòn:ne ahotéweienhston, né: nen’ né:’e tontáhsawen’ shontahatáhsawen’ ahateweienhstà:na’ ne elementary tsi ionterihwaienhstáhkwa.
Wáhta rotehiá:ron, né: ne Onkwehonwè:ne ákta ne tkaná:taien ne Bala, Ontario, nek tsi ó:nen’k tsi ákte nón:we wahateweienhstà:na’ ase’kén sótsi nikanakerahserá:’a akaién:take’ ne ionterihwaienhstáhkwa Wáhta nonkwá:ti.
Karì:wes ontohetste’ ohén:ton tsi niió:re Tim wahshakó:ken’ ónhka’k sha’tehniia’tò:tens né: ne ratiià:tare kahiatonhsera’shón:’. Tsi ó:nen ónhka’k wahshakó:ken’, iah tehorihwanonhwé:’on tsi nahò:ten wahawennahnó:ten’: Onthró:ri’ ne Kanien’kehá:ka tsi ronwaronhiakénhstha ne shaià:tat tehiatatá:wis ne óhwhare; Pierre Indinity Radisson ronwá:iatskwe.
“Wa’kataterihwanón:tonhse’, oh nontié:ren’” Tim wahèn:ron’. “Oh nontié:ren tsi nihatiia’tò:ten’s í:’i kheienté:ri nahatí:iere’ tsik nahò:ten tho ní:ioht? Né:’e onkwe’nikonhrá:reke’ ne sénha é:so akeweientéhta’ne’ tsi niiohtòn:ne onkwarihwà:ke ne Onkwehón:we. Oh nontié:ren iah tehonthró:ris othé:nen kwah ioiánere? Oh nontié:ren kwah nek ne karihwáksens ronthró:ris?”
Iah sénha teioianeré:’on shiiotohserohetstonhátie – tsi nikarì:wes ne e’nekénkha ionterihwaienhstáhkwa tánon’ tsi ionterihwaienhstahkwa’kó:wa ratewienhstà:neskwe.
“Á:ienhre’k shés ísi na’kaniatará:ti, onhontsakaiòn:ne, khok ón:kwe ratinákerehkwe. Aiérheke’ iah thé:nen tekaién:tahkwe ne kén:tho. Séreka aonkwattó:ken tsi ónhka’k ratirihwahséhtahkwe tsi kén:tho ratinákere ne Onkwehón:we.”
15 niiohserá:ke ontóhetste’ tánon’ kwah shé:kon iah tehorien’tí:ioskwe ne Tim. Ro’nikonhrárioskwe.
Tim wà:rehre’ ohstón:ha ó:ia thí:ioht, tio’nikonhratihéntho’t, tánon’ iosté:ris - raonhá:’k waharihwí:sake’ ne Kanien’kehá:ka raotirihwà:ke – shakoia’tisákhe’skwe ne onkwe’taká:ions né: ne ratirihwaienté:ri tsi nihotirihò:tens, tánon’ rawennahnótahkwe ne kahiatónhsera – tánon’ tsi nikarì:wes eh nihoierenhátiene, taho’nikonhratihéntho’ aonsahakwatá:ko’ tsi nahò:ten iah tehorihwanonhwé:’on.
Tiótkon shes rarihwaiá’khene ne Karihwakè:ron Tim Thompson.
“ieiontia’tenhawánionskwe,” wahèn:ron’ tsi tehatontahríktha. “ierihwáia’kskwe nake’nihsténha… akaonhá:’k wa’onkwehiá:ron’ tánon’ kwah tsik nón:we tsi rontkennísa’s tánon’ tsi ratirihwáia’ks ia’ontia’ténhawe’.”
Shihotehiaróntie ne Tim, wahshakoterò:roke’ ne ro’nisténha tsi skátne rotiió’te ne Onkwehón:we Raotitiohkwa’shón:’a. Wa’ontià:taren’ ahonwaié:nawa’se’ ne Korahró:ron tsi ratirihwahserón:nis tahontekháhsi’ ne Tiorhenhsá:ka (Patriation), tánon’ wahonwà:reke’ ne Korahró:non ahatirihwahní:rate’ tánon’ ahatirihwakwénienhste’ ne Onkwehón:we karihwahnirá:ton (treaties).
Tsi ó:nen sá:ionwe’ ne Residential School, Tim ro’nisténha wa’tiewennaté:ni’ ne Kanie’kéha né: ne ronwanonhá:’a wahathá:ren’, tsi niió:re Tiorhénhsa. Né: ronwanonhá:’a roarihwà:ke, ro’nisténha ia’ontathiá:tonhse ne Iakonontí:io tsi ó:nen kwah nek ne 12 nitiakoién:tahkwe, ne aiéhnheke onkwéhón:we raononhóntsa.
“Ne káti wáhi ó:nen wake’nikonhrahniratòn:ne,” Tim wahèn:ron’. “Né: ó:nen éhsewe’ tsi nón:we sate’niénhtha ahsate’nikonhrísa’ tsi nahòten kwah nenhsátiere’ tsi nihsóhnhes, oh nahò:ten enkahnhotonkwénhake’? Ka’nonkwá:ti iénhse?”
Wahatshén:ri tsi nahò:ten wà:rehre’ nahátiere’ tsi nihróhnhehs shihoió’te ne Ontario Federation of Indian Friendship Centers. É:so ó:ia kanakerahsera’shón:’a ronttó:kaskwe tsi shakotiia’tohtárhoskwe ne Onkwehón:we tsi ionterihwaienhstáhkwa nón:we.
Nek tsi thí:ken kanakerahsera’shón:’a ehtà:ke tsi niió:re è:neken rotiió’tehkwe ahatirihwahserón:ni’ ne tsi ionterihwaienhstáhkwa niiorihò:tens. Tsi ní:ioht tsi ken’ ní:ioht karihwahsronníhne, rotiió’tehkwe ahshako’nikonhraientáhsten’ ne shakotirihonnién:nis tánon’ ratiia’takwe’ní:ios (principals) tsi iorihowá:nen ne Onkwehón:we raotirihwà:ke , tánon’ ó:ni rotiió’tehkwe ahshakotihretsá:ron’ ahatinaktóthahse. “wake’nikonhrá:rekskwe akherì:wawa’se’.”
Tsi roio’tátie tánon’ rarihwáia’ks, Tim thawehtáhkwen tsi kwah iorihowá:nen Onkwehón:we ahatirihwáhsere tsi nihotirihò:tens.
“Tho ní:ioht tsi tióhnhe. Thia’teionkwé:take’ rotiianerenhserá:ien aontahonnónhton’ tsi nihontiérha tsi nihonnóhnhes,” wahèn:ron’ ne Tim. Iorihowá:nen aiakwarihwahní:rate’ tsi ionkwaianerenhserá:ien ne naiá:wen’ne’ skén:nen aiatióhnhéke’ tánon’ skén:nen akénhake’ tsi na’tetewaterénion ne akwé:kon onkwe’shón:’a.
Ne Tim raorihwà:ke, é:so naho’tèn:shon, né: ne Onkwehón:we nihotirihò:tens nitiawé:non, ro’nikonhrakétskwas tánon’ ro’nikonhriióhstha. Nó:nen ahothón:te’ne’ ónhka’k aionhstá:wake’ tsi ronterihwahtentià:tha. Nó:nen sha’tehotirihò:tens ronatenro’shón:’a skátne ronatorihátie. Tókani, né: tiaonhá:’a thaon’wéskwani: nó:nen énshrawe’ iotohétston tsi ioháhes waható:ri’. (“Iah nonwénton ákte nón:we thakahtén:ti. Khére káti ken’ é:so carbon dioxide konniánions nó:nen kenienátsha’áhtha tsi skáhtentiónhe’s thia’teká:konte.”)
Tsi thawehtáhkwen ne thí:ken, roió’te ahshakoié:nawa’se’ ó:ia Onkwehón:we aontahonnónhton’ tsi ní:ioht tsi ahatiweientéhta’ne’ tánon’ ónhka ahonwatirihónnien’.
“Í:kehre shé:kon é:so iah tehoti’nikonhraién:ta’s ne Korahró:non tsi nahò:ten tehonatonhontsó:ni ne Onkwehón:we. Í:kehre kwah iakhiiehnehstén:ni ne Korahró:non tsi kwah teionkwatonhontsó:ni orihwakwé:kon aontaiakwanónhton’.
Né: kahiatónnion ne karihwahnirá:ton nón:we (treaties), wahèn:ron’ ne Tim, nek tsi iah kwah tokén:’a teiá:wen’s.
“Enwá:ton’ é:so tentewarihwatenión:ko’ tsi shakotirihonnién:nis ne Onkwehón:we: iah kwah nek ne thaetewarihwahní:nirate’ tsi kwah ioiánere Onkwehón:we naieia’toténhake’,” wahèn:ron’, “nek tsi ó:ni aiethi’nikonraientáhsten’ ne akó:ren né: ne skátne kén:tho tewen’terontónnion.
Ionkwaterihonkóhtani. Sewatié:rens toka’ nek ne tóhkara nikahwistá:’ake’ ohnà:ken í:ien, iah tha’taiontóhetste’.
“Éso niiohserá:ke ó:nen ionkwaio’tátie. Áon:ton’ akwé:kon aiakwátka’we’, nek tsi né: tiaonhá:’a tiorihowá:nen ne tóhsa aiakwatka’we’, iaonsaiakwatahsónteren’ ohén:ton iaiákwe’.”
Sénha rotikwenionhátie - Onkwehón:we shakotirohonnién:nis tánon’ raonahronkhà:tshera róntstha – kwah rohraratsherá:ien. Raoià:takon ra’shatstenhseratshénries iaonsahatahsónteren’.
“Ne tiotierénhton sate’niénhtha tahsatatté:ni’. Sate’niénhtha sénha ahse’shátste’ne’. Sate’niénhtha sénha ahsonkwe’tí:io’ne’. Satste’niá:rons nó:nen né:’e sarihwaién:ta’s.”
É:so naho’tèn:shon roio’tén:’en tsi nihróhnhes ne Tim. Kwah kanó:ron ne raoio’ténhsera, kwah né: ne tsi ó:nen Ontario Native Studies curriculum wahoió’ten’ ne 1996 shiiohserò:ten.
“Niion’wesèn:ne né:’e tsi wa’onkhiié:nawa’se’ aiákwatste’ onkwakara’shón:’a, niionkwarihò:ten, tánon’ Onkwehón:we raotihiatonhsera’shón:’a, thikawenní:io nahò:ten tho ní:ioht,” Tim wahèn:ron’. “Akwé:kon taiakwarihwakétsko’ tánon’ courses tsi nón:we wa’akwéta’.”
Shakonenhrí:non ne First Nation Technical Institute nón:we, tánon’ Assembly of First Nations nón:we, tsi nón:we wahoió’ten’ ahatirihwahserón:ni’ ne 2012 Indian Control of Indian Education nikahiatonhserò:ten. É:so niioterátston, é:so nihá:ti iah tehoné:ren ahonwaié:nawa’se’, nek tsi ó:ni é:so ioiánere rote’shenaientá:’on tánon’ é:so nihá:ti wahón:nehre’ ahonwaié:nawa’se’.
Tiótkon rora’sè:se tsi nihoio’tenhserò:ten, thikawenní:io tsi nahò:ten sewatié:rens roio’tá:tis, tánon’ tsi nahò:ten neniá:wen’ne’.
“Né: shá:kat kanónhtónnion toka’ ohén:ton í:kete tókani ohnà:ken í:kete. Toka’ né: shá:kat ionkwaio’tátie, toka’ né: shá:kat tsi nón:we wetewe’, kwah teiotenonhianíhton né:’e.
“Í:kehre tsi nahò:ten kwah onke’nikonhrá:reke’ akerihwáia’ke’ ne shonkwaterièn:tara’ne’ tsi iah tetkaié:ri tánon’ iah teioterihwakwaríhsion tsi ní:ioht tsi roti’shatstenhserá:iens róntstha ne raoti’shatsténhsera.”
“Enhsetshén:ri tsi nón:we kwah wahatikwé:ni’ kwah tsik nón:we. Iah teiawen’enhátie tsi niiostó:re teionkwatonhontsó:ni, nek tsi enhsheia’tatshén:ri kwah tsik nón:we ioiánere rotiio’tén:’en. Akwékon rotiió’tens tsi niió:re tsi ratikwénies.
“Éso nihá:ti kwah tsi ionke’konhrá:reks, né: ne shékon ohontsà:ke tehonatawenrie’onhátie, tánon’ ó:ni ronatohétston.”